Cando lemos unha tradución, todos sabemos que non estamos a ler un texto orixinal. Por que, daquela, esiximos que a tradución pareza un texto propio da literatura de chegada? A tarefa do tradutor consiste en ocultarlle ao lector todas as dificultades do texto? Consiste en ofrecerlle a ilusión de que non está ante unha tradución? Ou consiste en facer que comprenda na súa lingua, sen disimulos pero pagando o prezo da visibilidade, un texto escrito noutro idioma?
Este artigo é unha síntese da conferencia do mesmo título pronunciada na biblioteca Concepción Arenal da Universidade de Santiago de Compostela o 25 de xaneiro de 2020 no marco da I Xornada de tradución literaria alemán-galego, organizada pola Asociación Galega de Xermanistas, a USC e a Biblioteca de Tradución Galega (BITRAGA) da Universidade de Vigo.
Unha beata, ou algo así
Supoñamos que un tradutor aborda un texto como Schlumpf Erwin Mord, de Friedrich Glauser, unha novela detectivesca ambientada no cantón de Berna, en Suíza, publicada en 1936 e hoxe elevada á categoría de obra canónica. O tradutor notará axiña que, como adoita suceder, o texto lle esixe tomar numerosas decisións difíciles e cuestionábeis. E iso que está ante unha novela policial, que se supón menos esixente que un relato sisudo e revirado de, poñamos por caso, Thomas Mann. Así, por exemplo, cando o sarxento Studer, o protagonista, interroga a caseira do presunto culpábel, ela puntualiza que non vai onda os chamados Stündeler. O que a señora quere dicir con esta palabra do dialecto suízo alemán é, para entendernos, que non é unha beata. Así que o tradutor, todo feliz, cre que atopou a solución perfecta. Non ir onda os Stündeler significa non ser unha beata. Pero, reflexionando, o tradutor formulará para si a pregunta fatal: a señora é unha beata tal e como a coñecemos aquí, unha católica de misa diaria, moi conservadora? A pregunta é fatal porque podería obrigar o tradutor a parar máquinas e a resolver o problema. En efecto, unha Stündlere non é exactamente unha beata. Pero algo é, e haberá que dicilo en galego. Niso consiste, despois de todo, a difícil tarefa do tradutor.
En efecto, unha Stündlere non é exactamente unha beata. Pero algo é, e haberá que dicilo en galego. Niso consiste, despois de todo, a difícil tarefa do tradutor.
As fórmulas dispoñíbeis son varias: deixar a primeira opción, «beata»; introducir unha descrición, como, por exemplo, «membro dun movemento evanxélico pietista»; ou deixar Stündeler e explicar, nunha nota, o seu significado. De entrada, debe quedar claro que calquera das tres solucións é defendíbel. E que ningunha —e isto sucede moi a miúdo cando se traduce— é realmente satisfactoria. A primeira pode inducir unha lectura equívoca, porque unha beata galega pode parecérselle algo, pero non é unha Stündlere; a segunda fórmula, sen dúbida a menos limpa e elegante, ten a virtude de evitar o perigo de interpretarmos o texto dun xeito inexacto; e a terceira supón utilizar un recurso non presente no orixinal, sempre incómodo nun texto non académico, e que nos lembra de súpeto —que horror!— que estamos a ler unha tradución.
Un crítico literario optaría, obviamente, pola primeira das tres solucións. A señora que vai onda os Stündeler sería simplemente unha beata. Que así se nos escapan algúns matices? Que así lle furtamos ao lector unha parte da información? Pelillos a la mar. Igual a segunda fórmula, a explicativa, non lle parecería demasiado incorrecta ao crítico; despois de todo, malo será que o lector note que no orixinal non hai tal descrición. O que o crítico xa non verá con bos ollos será a terceira posibilidade: unha nota a pé de páxina ou ao final aclarando que diantre é iso dos Stündeler. Porque alá vai a invisibilidade, a transparencia, esmendrellada por obra e graza dun tradutor que se empeña en lembrarnos, con esa nota, que si, que o texto que estamos a ler é precisamente unha tradución.
Un segredo a voces
Curiosamente, os críticos adoitan valorar as traducións como se non fosen tales. Esixen das traducións que sexan invisíbeis, fluídas, que parezan textos escritos orixinariamente en galego.
Porén, todos sabemos que estamos ante unha tradución. Sábeno os titulares dos dereitos de autor, que autorizaron a publicación; sábeno o editor e o tradutor, que asinaron o correspondente contrato de tradución; sábeo o libreiro, que coñece varios títulos de Glauser; sábeno o cliente, o comprador e o lector, que foron mirar cal é a lingua do texto orixinal. E sábeo tamén o crítico literario, aínda que moi a miúdo non o pareza. Porque, curiosamente, os críticos adoitan valorar as traducións como se non fosen tales. Esixen das traducións que sexan invisíbeis, fluídas, que parezan textos escritos orixinariamente en galego. E esa esixencia, moi a miúdo implícita nas súas valoracións, parece borrar das súas mentes algo que, repetimos, saben eles tamén: que o texto que teñen diante é unha tradución.
Chegados a este punto, sexamos honrados e recoñezamos que non son só os críticos literarios os que devecen pola invisibilidade. Veremos seguidamente o caso dos propios tradutores. E vostede, querido colega tradutor, xa sabe que, se quere provocarlle un ictus ao seu editor, só ten que teimar en incorporar ao seu traballo as notas que considere imprescindíbeis, ou en serlle fiel a un rexistro pouco habitual en galego, ou en inventar solucións lingüísticas orixinais para abordar con rigor as dificultades do texto.
A prol e en contra da invisibilidade
Por suposto, a invisibilidade da tradución é defendida con brillantez por moitísimos tradutores. Recentemente, Amelia Pérez de Villar deixou escrito o seguinte nun libriño moi recomendábel: «Los traductores […] tienen […] una misión casi imposible de cumplir: que no se note que la traducción es tal, que la lengua de partida brille por su ausencia, que el original prevalezca, pero no se transparente». É rechamante, neste sentido, o caso francés. Moitos tradutores franceses insírense na varias veces centenaria tradición infidèle e responden á sofisticada teoría interpretativa (ou teoría do sentido) que Danica Seleskovitch difundiu nos anos oitenta e noventa do século xx desde a École Supérieure d’Interprètes et de Traducteurs de París e que, exclusivamente fiel ao sentido, persegue unha recreación do contido liberada da influencia do texto orixe. As traducións infieis adoitan ser realmente fermosas, pero invisibilizan ao máximo a tradución e presentan un moi elevado grao de violencia etnocéntrica (concepto este cuxa significación veremos a continuación).
Octavio Paz cre que «gracias a la traducción nos enteramos de que nuestros vecinos hablan y piensan de un modo distinto al nuestro».
Porén, tamén temos exemplos do contrario, é dicir, tradutores e teóricos da tradución que critican a invisibilidade. Así, na (escasa) medida en que cremos entendelo, Walter Benjamin semella avogar por unha tradución que non obedeza ao modelo, habitualmente loado, dun texto que se le como se fose un orixinal na súa lingua. Ao contrario: o tradutor debe romper as barreiras da súa lingua para ampliar os seus límites. Octavio Paz, por outra banda, cre que «gracias a la traducción nos enteramos de que nuestros vecinos hablan y piensan de un modo distinto al nuestro». E Edith Grossmann, nun fascinante e delicioso ensaio de hai uns anos, observa: «The more a language embraces infusions and transfusions of new elements and foreign turns of phrase, the larger, more forceful, and more flexible it becomes as an expressive medium».
A violencia etnocéntrica da tradución
Partindo da evidente constatación de que unha tradución fluída parece un texto propio da literatura de chegada, e constitúe, por iso mesmo, unha ilusión —a ilusión da transparencia—, Lawrence Venuti crea o xa mencionado concepto de ethnocentric violence of translation. Esta violencia aumenta coa teima por ocultarmos a diferenza do texto orixe; pola contra, diminúe cando as normas da cultura termo son, en parte, sacrificadas, e o lector é confrontado coa alteridade lingüística e cultural. Obviamente, non pode haber tradución ningunha que non presente un certo grao de violencia etnocéntrica. Pero cando unha tradución non cuestiona en absoluto as normas da cultura de chegada, o seu nivel de violencia etnocéntrica dispárase.
A tradución non é unha realidade secundaria e marxinal. Por que, daquela, hai que disimulala? Por que non podemos rachar coa ilusión da transparencia? Por que non facermos recoñecíbel a tradución como tal a través de certas desviacións das normas da cultura de chegada, como reclama Gideon Toury? Ou, en palabras de Peter Newmark: «Por que non pode ás veces unha tradución soar como tal cando o lector sabe que o que ten diante é precisamente unha tradución?». No fondo, o único argumento sólido contra a irritante idea de que a tradución é imposíbel (digámolo unha vez máis, aínda que sexa entre dentes: traduttore, traditore) é pórmos as cartas boca arriba. Non enganamos ninguén: todos sabemos que o que temos diante é unha tradución, coas súas virtudes e a súa enorme importancia, e cos seus defectos e as súas limitacións. Porque unha tradución nunca deixará de ser unha tradución. Aspirará á excelencia, pero nunca pretenderá ser un texto orixinal.
A nota, esa descoñecida
Hai ocasións en que a máis honesta das solucións é unha cousa tan simple como unha nota.
Que significa entón estarmos contra a invisibilización da tradución á hora de levarmos os clásicos modernos ao galego? O primeiro exemplo vímolo xa con Glauser e o seu sarxento Studer. Hai ocasións en que a máis honesta das solucións é unha cousa tan simple como unha nota. Imaxinemos que alguén pretende traducir ao alemán unha obra galega en que aparece a palabra bateeiro. En serio pensamos que o alemán ten unha palabra para designar o traballador ou o propietario dunha batea? Cal debería ser logo a solución? Pois si: deixarmos a palabra bateeiro e, nunha nota, explicarmos o seu significado. Desta maneira, alén de enriquecermos a lectura, rebaixamos considerabelmente a violencia etnocéntrica exercida sobre o texto, porque non pretendemos o que non podemos pretender, a saber, que nalgún punto da xeografía xermanófona existe algo remotamente parecido a unha batea (un tradutor catalán, pola contra, non tería ese problema e podería utilizar musclera; un francés, table d’élevage; e un español, batea).
Un galego xamais escribiría así
O segundo exemplo con que ilustrarmos as implicacións dunha actitude contraria á invisibilidade da tradución podería ser A morte en Venecia, de Thomas Mann. Nesta obra, o autor utiliza, intúese que non sen ironía, unha linguaxe sumamente elaborada, representativa dunha sorte de novo clasicismo. O tradutor galego buscará inutilmente os equivalentes estilísticos na súa lingua. A primeira e longuísima oración do segundo capítulo ilustra este problema dun xeito perfecto. Aquí, as poucas palabras sobre o home Gustav von Aschenbach só aparecen ao final —debaixo— da enumeración e caracterización das obras do artista Gustav von Aschenbach. A pasaxe daría para unha análise demorada da súa riqueza arquitectónica, simbólica e musical, pero aquí apuntaremos unicamente que hai unha construción sostida e complexa que conduce indefectibelmente ao final adiado. E é precisamente ese final que tarda en chegar o que estrutura e lle confire tensión á longuísima oración.
O autor da diáfana e poderosa epopea en prosa sobre a vida de Federico de Prusia; o artista paciente que nun longo esforzo fora tecendo o tapiz novelesco rico en figuras chamado Maia, que reúne á sombra dunha idea tantos destinos humanos; o creador daquela forte narración titulada Un miserábel, que lle amosara a toda unha agradecida mocidade a posibilidade da determinación moral alén do máis profundo coñecemento; o pai, finalmente (e así quedan indicadas, dun xeito sucinto, as obras da súa época de madurez), do apaixonado ensaio sobre Espírito e arte que, coa súa enerxía ordenadora e elocuencia antitética, inducira a críticos serios a situalo xusto á altura das consideracións de Schiller acerca da literatura inxenua e sentimental: Gustav Aschenbach, en suma, nacera en L., unha capital de distrito da provincia de Silesia, como fillo dun alto cargo da maxistratura.
Debe o tradutor furtarlle esta marabilla ao lector? Ou debe invitalo a que goce dela, aínda que sexa lembrando que está a ler unha tradución, é dicir, que está a pagar o prezo da visibilidade?
Claro está que este impresionante exemplo de enxeño literario, xa ben rechamante na propia lingua alemá, en galego resulta chocante, por atípico. E o lector non deixará en ningún caso de notar que o que ten diante non pode ser outra cousa que unha tradución; seguramente, e por dicilo en poucas e simplificadoras palabras, porque un escritor galego xamais escribiría así. Pero debe o tradutor furtarlle esta marabilla ao lector? Ou debe invitalo a que goce dela, aínda que sexa lembrando que está a ler unha tradución, é dicir, que está a pagar o prezo da visibilidade?
A cruel arremetida do enxebrismo
Atopamos a nosa terceira exemplificación do carácter cuestionábel da transparencia na exquisita obra póstuma de Joseph Roth A lenda do santo bebedor, publicada en galego en 1995. É sabido que, posibelmente en nome dun enxebrismo mal entendido, o libriño apareceu nas librarías totalmente alterado por parte da editorial. Parecía que había que evitar que a tradución tivese a aparencia do que era —é dicir, unha tradución, precisamente—, conque a editorial decidiu inundar o texto con todo tipo de recursos expresivos xenuínos do galego. Dado que, polo visto, ninguén na editorial era quen de entender o orixinal en alemán, tampouco ninguén puido apreciar a súa prosa insólita, moi amábel e formal, cerimoniosa, ás veces case administrativa, con innegábeis reminiscencias bíblicas. Daba igual. A tradución debía ser rematada e inconfundibelmente galega, así que había que deixarse de sutilezas estilísticas, borrar todo intento de reproducir na nosa lingua o rexistro tan peculiar do orixinal e, pola contra, introducir masivamente adverbios como abofé, interxeccións como madía leva! ou cantidades inxentes de pronomes de solidariedade. Ten razón Darío Xohán Cabana cando di que algunhas traducións pecan dun exceso de enxebrismo porque están feitas como se pretendesen elaborar «mostrarios de excepcións para ilustrar gramáticas» ou «un compendio dos recursos “diferenciais” do galego».
Un acoirazado na batalla de Waterloo
Cando un tradutor quere facerlle esquecer ao lector que o texto que ten diante é precisamente unha tradución, está a provocar que a lingua de chegada se vexa privada dunha vía de enriquecemento.
Por suposto, a esixencia de invisibilidade implica tamén, alén de todo o dito até o de agora, un empobrecemento da lingua de chegada. Cando un tradutor quere facerlle esquecer ao lector que o texto que ten diante é precisamente unha tradución, está a provocar que a lingua de chegada se vexa privada dunha vía de enriquecemento. Vexamos, para ilustrarmos este punto, o cuarto exemplo. Nunha das 14 «miniaturas» dos Momentos estelares da humanidade, de Stefan Zweig, concretamente naquela que ten como escenario a batalla de Waterloo, que tivo lugar en 1815, aparece no orixinal a palabra Kürassier. Os Kürassiere eran cabaleiros militares que levaban o peito protexido por unha coiraza. O problema é que o noso dicionario non recolle esta palabra. Isto débese seguramente a que se trata dun termo moi especializado e hoxe moi pouco utilizado. O tradutor, porén, ten que atopar unha solución. Como resulta que en portugués existe couraceiro, en español coracero, en catalán cuirasser, en francés e en inglés cuirassier e en italiano corazziere, a solución, non carente de sentidiño, parece imporse por si mesma: coiraceiro. Et voilà !
Aquí, por desgraza, o tradutor leva a cabo unha operación que podería activar todas as alarmas no cerebro dun filólogo particularmente celoso. Porque coiraceiro é un termo non lexicalizado. En consecuencia, ese filólogo —imaxinemos que metido a corrector editorial— pensará nunha solución alternativa, e pode suceder que se lle ocorra, por exemplo, acoirazado, termo que, este si —eureka!—, aparece no dicionario. Conque nos poderiamos atopar, no medio e medio da batalla de Waterloo, ao sur de Bruxelas, cun buque de guerra encallado, cuxa desconcertada tripulación non se explica como fixo para chegar até alí, pero que, polo si ou polo non, dispara canonazos a esgalla. Non damos imaxinado a cara de pasmo que poría Napoleón se tal cousa sucedese. De feito, tal cousa non puido suceder, polo que esta pretendida solución sería de todo punto aberrante. Algún día, os coiraceiros asaltarán a Real Academia Galega e deixarán as cousas ben clariñas.
A tarefa do tradutor
Porque, lembrémolo, unha Stündlere non é exactamente unha beata, pero algo é, e haberá que dicilo en galego. Cunha nota, por exemplo.
Peter Newmark, que algo sabía sobre a tradución, deixou escrito isto: «Resulta certamente irónico que […] moitos dos críticos de obras traducidas descoñezan o orixinal e mesmo a propia lingua estranxeira, e que o único que valoren á hora de criticar unha peza traducida sexa o seu grao de naturalidade, fluidez, lexibilidade e a ausencia de interferencias, criterios todos eles a miúdo equivocados». Newmark tiña toda a razón. Despois de todo, unha tradución non debe ser un exercicio de virtuosismo lingüístico ad maiorem gloriam do tradutor. A tarefa do tradutor non consiste en ocultarlle ao lector todas as dificultades do texto para ofrecerlle, a cambio, a ilusión de que non está ante unha tradución; unha tradución, a maiores, non sempre doada de entender. Consiste, pola contra, en facer que o lector comprenda un texto escrito noutra lingua, aínda que sexa lendo notas a pé de páxina (ou mesmo toda unha introdución!), ou descubrindo unha linguaxe pouco habitual, ou atopando palabras (aínda) descoñecidas. Porque, lembrémolo, unha Stündlere non é exactamente unha beata, pero algo é, e haberá que dicilo en galego. Cunha nota, por exemplo. É dicir, con honestidade, sen disimulos, sen enganar o lector.
Bibliografía
Araujo Cardalda, Laureano Xoaquín. «Traducir (do alemán) en Galiza. Unha aventura». Vasos Comunicantes, núm. 51 (outono de 2019). [Consulta: 27 de xaneiro de 2020].
Benjamin, Walter. «Die Aufgabe des Übersetzers». En: Rexroth, Tillman [ed.]. Walter Benjamin: Gesammelte Schriften: IV-1: Kleine Prosa: Baudelaire-Übertragungen. Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1972. Páxs. 9-21.
Cabana, Darío Xohán. «Sobre traduccións». Diario 16 de Galicia (18 de xullo de 1992), páx. III/Galicia literaria.
Grossman, Edith. Why Translation Matters. New Haven; Londres: Yale University Press, 2010.
Newmark, Peter. Manual de traducción (trad. galega de Francisco Xabier Fernández Polo). Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, 1993.
Paz, Octavio. «Traducción: literatura y literalidad». En: Scholz, László [ed.]. El reverso del tapiz: Antología de textos teóricos latinoamericanos sobre la traducción literaria. Budapest: Eötvös József, 2003.
Pérez de Villar, Amelia. Los enemigos del traductor: Elogio y vituperio del oficio. Madrid: Fórcola, 2019.
Toury, Gideon. Descriptive Translation Studies and beyond. Ámsterdam; Filadelfia: John Benjamins, 1995.
Venuti, Lawrence. The Translator’s Invisibility: A History of Translation. Londres; Nova York: Routledge, 1995.
Laureano Araujo
Es doctor en Ciencia Política y licenciado en Derecho por la Universidade de Santiago de Compostela. Profesor de carrera de enseñanza secundaria y funcionario en excedencia de la Administración de la Xunta de Galicia, ha sido subdirector académico de la Escola Galega de Administración Pública y secretario de redacción de la Revista de Investigaciones Políticas y Sociológicas. Ha traducido al gallego, entre otras obras, las Opiniones de un payaso de Heinrich Böll, La muerte en Venecia de Thomas Mann y los Momentos estelares de la humanidad de Stefan Zweig, y es el autor del poemario Os días condenados. Fragmentos para un devocionario.
